Les 15. Abdou sanni no Inhoud Intro Woordenlijsten Handige idiomatische tips Grammatica Oefeningen   15.A. Intro   De Djerma zijn vooral boeren. De landbouw in Niger is vooral zelfvoorzienend, dat wil zeggen het meeste van wat men verbouwt, is voor eigen consumptie. Landbouw is dus meer een manier van leven, dan een beroep, zoals dat in Europa het geval is. Gierst is het belangrijkste gewas. Gierst, sorghum, rijst (verbouwd in de uiterwaarden van de rivier de Niger) zijn de basisvoedselgewassen. Katoen, tabak, kousenband en pinda's zijn de handelsgewassen die worden verbouwd. Het hoofd van de familie is verantwoordelijk voor de eerlijke verdeling van de velden tussen de familieleden. De mannen zijn verantwoordelijk voor de ontginning van het veld en het zaaien, wieden en oogsten van de gierst. Vrouwen helpen bij het zaaien en oogsten van de gierst. Dit doen ze naast hun huishoudelijke taken. Ze zijn ook verantwoordelijk voor de moestuin, kleine stukjes grond met pinda's, okra en bonen. In gebieden waar ook in het droge seizoen water beschikbaar is, onderhouden zij ook in dit seizoen de moestuin. Tijdens het  groeiseizoen, worden de beesten van de Djerma-boeren meestal verzorgd door de Peul-herders tegen een vergoeding in natura of uitwisseling van grond. De onderlinge afhankelijkheid tussen de Djerma en de Peul heeft geleid tot een complex agro-pastoraalsysteem in Zuidwest Niger.  De onderstaande tekst is een deel van het verhaal van Abdou, een boer. Hij beschrijft zijn activiteiten en die van zijn familie gedurende het jaar. De Dejrma onderscheiden vier seizoenen: hayni, het hete en droge seizoen, kaydiya, het regenseizoen, hemar, het oogstseizoen en jaw (hargu), het koude en droge seizoen. Bij elk seizoen horen andere activiteiten. In dit stukje kom je meer te weten over de landbouwwerkzaamheden tijdens hayni en het begin van kaydiya. Bron van Abdou's verhaal: Jackson Neisse en Noelle Smith (1995) Andere webbronnen voor aanvullende informatie: Furber (1997), Neef (2000), Zermateam, Joshuaproject   Abdou sanni no Deel 1   Hayni kan wayno ga futu gumo, iri sintin ga zoru . Iri ga hayni kwaari ton, iri ma fari hanse ma bori. Iri ga kwaarey kar. Iri ga hangan kala korsolo ma ka.   Alhamdulilahi. Nda Irikoy ma saye te, kaydiya ma tar ga ka. Hala hari ga kaŋ, iri ga koy fari ga di hala laabu tay ga bori. Nda a ga sundu kambe fatta kuyan laabu ra, a wasa ga duma.   Iri ga kwaarey kar, iri sintin ga zuru. Borey go no kan i ga duma ba haro man ma gumo. Amma borey kulu si bay hala a ga te ya cine. Ay bumbo ga hangan hala haro ma gumo ga duma.     Han fo kan iri ga koy fari ga duma, ay wande, Hadoua, nda ay izey kulu ga ka ay banda. Ay ga duma kaa nda kalma. I ga ay gana ga daŋ kambe-ize hinza hayni teejiizey bungey kulu ra. I ga i taamu nda ngey ce. Iri ga sobay ga koy ya cine kala fari kulu ma ban.   Haro man ma gumo. Deel 2   Nda Irikoy ma yedda, hayni  ga zay jirbi hinza ga koy itaci [2] banda. I ga n' a se hayni buzugu. Hatta-hatta nda haro si tar ga ka, nda a ga gay gumo, kwaara borey kulu ga koy jingara do ga jingar Irikoy se a ma kande hari. I ga te alfatiya Irikoy se a ma kande hari.   Kaydiya waate, borey kulu pat ga goy. Susubey alcirikaaray banda ay ga koy fari nda ay izey, Bachirou nda Himu. Iri ga goy kala alula to.   borey kulu ga koy jingara do Ay wande, Haoua, nda ay izo Binta ga kand' iri se donu kan zaaro to. Iri fari si kala kilometter hinza nda Bongu Jinde.  A ga moru. Wodin se iri ga ne: kadiya goy beri lookaci no.     Hayni dumi hinka go no. Hayni cire go no. A ga tar ga beri jirbi 75 ga koy jirbi 100 ra. Nda afo koyne: sumno. A si tar ga beri amma a ga te hayni ibobo. A si te kala jirbi 120 ga koy 180 kala a ma hay. Hayni cire koptey gonda hamni bobo i ga.   Hayni  ga zay. Bron: Jackson Neisse and Noelle Smith (1995) Na  beantwoording van de onderstaande vragen, kunt u hier de vertaling van Abdou's verhaal lezen. Vragen om uw leesvaardigheid te testen: Ifo se no borey kulu ga koy jingara do? Hayni dumi marge go no? Antwoorden xxx xxx Als u het zelf eens wilt zien, er zijn twee fotosessie die alle activiteiten laten zien bij het verbouwen en oogsten van gierst. Ontginnen van het veld tot rijpen van de gierst Oogsten van de gierst tot het begrazen van de resten   15.B. Woordenlijsten Werkwoorden Zelfstandige naamwoorden Bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden, etc. Leer de onderstaande woorden uit het hoofd. Extra Ga met muis naar een onderstreept woord en u ziet een zin waarin het woord gebruikt wordt. Klik nu op de linker muisknop en u ziet een foto in een pop-up. Als u met de muis op de foto gaat staan, ziet u de vertaling van de zin. 15.B.1 Werkwoorden Zarma Nederlands Uitspraak dangey zwijgen, stil zijn; verstommen dan / gey garaw lenen, uitlenen, te leen geven gà / raw garaw sambu geld lenen; een lening opnemen gà / raw  sam / bu garaw bana een lening afbetalen, ~ terugbetalen gà / raw ba / na hi      hi ... se      hi ... ga uitlenen, lenen [zelfde object moet worden teruggegeven]      lenen aan      lenen van hi di vangen, pakken, grijpen di turu vlechten van haren tu / ru sufurey huren, inhuren su / fu rey daabu bedekken, dichtmaken, sluiten daa / bu suban kiezen, uitkiezen, selecteren su / ban nin rijp zijn; gekookt zijn nin windi wandelen, een rondje maken; omcirkelen win / di hin in staat zijn, kunnen [met samengesteld werkwoord] hin no ya is, zijn [met nadruk] no ya ho van plan zijn, plannen, denken, verwachten, zich voornemen [ook uitgesproken als "haw"] hô maray verwonden, gewond raken, gekwetst worden, gekrenkt worden [niet pijn voelen] ma / re tamaha veronderstellen, denken ta / ma ha ye terugzetten, teruggeven, herstellen, genezen ye Opmerking: # geeft werkwoorden aan waarbij het lijdend voorwerp na het werkwoord komt, zie Les 2.C.1 & 3.D.5. Terug 15.B.2 Zelfstandige naamwoorden Djerma Nederlands Uitspraak wandiyo, wandiya puber meisje [letterlijk: maagd], ongetrouwde vrouw [nooit getrouwd geweest]; vriendin, verloofde wan / di yo, wan / di ya garaw, garawa een lening, een schuld gà / raw hamni, hamno haar, veer, vacht ham ni boŋ hamni, boŋ hamno hoofdhaar boŋ ham ni nangu, nango plaats, plek nan / gu dabirji, dabirjo bedekking, deksel da bir ji kunta deken, sprei kun ta kasu, kaso gevangenis ka / su danfane, danfano kleine algemeen voorkomende hagedis dan / fa ne handu, hando maan; maand han / du windi, windo omheining die een ruimte omcirkelt;  kraal (groep gebouwen) ingesloten door zijn omheining of muur win / di hina talent; de autoriteiten of de regering hi na / Terug 15.B.3 Bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden, etc. Djerma Nederlands Uitspraak wone (demonstrative adjective) dit, deze (een die hier is en niet daar) wo / ne mannaŋ (adverb) vorig jaar man / naŋ [nasal] yeesi (adverb) volgend jaar yê / si doŋ (adverb) (1) uit het verleden; vroeger do ŋ neya (adverb)    Nga neya ! hier [met nadruk]    Hier is het ! nê ya (1) In Les 10 is het voegwoord "doŋ" aan de orde geweest,     betekenend "dan, in dat geval".   Terug     15.C Handige idiomatische tips De volgende twee onderwerpen komen aan de orde: gebruik van ye ga met een ander werkwoord gebruik van ba   Ye (Les 15: terugzetten, teruggeven, herstellen, genezen) Het woord "ye" is niet alleen een werkwoord op zichzelf. Als het gebruikt wordt met het voegwoord voor werkwoorden "ga"  (of "ka") en aan andere werkwoord, geeft "ye" een herhaling van het tweede werkwoord (opnieuw, nogmaals) of het geeft aan dat iets terugkeert (terug). Hieronder staan enkele voorbeelden die dit illustreren. Deze combinatie is niet mogelijk met alle werkwoorden. Voorbeelden Tweede werkwoord          Combinaties met ye ga Djerma Nederlands Djerma Nederlands kaa komen ye ga kaa opnieuw komen, terugkeren, terugkomen ci vertellen ye ga ci opnieuw vertellen, herhalen     ye ga kaa ga ci kom en vertel opnieuw te doen ye ga te opnieuw doen, een actie herhalen ha vragen ye ga ha opnieuw vragen maray gewond raken ye ga maray opnieuw gewond raken jisi plaatsen, zetten ye ga jisi terugplaatsen, terugzetten   Soms wordt ye ga gebruik in combinatie met een zelfstandig naamwoord [in sommige gevallen een gerundium] om dit idee van herhaling uit te drukken: ci [vertellen] ► ciyan [mededeling] ► ye ga ciyan [herhaling] Het woord ye met alleen een zelfstandig naamwoord druk het idee uit van terugkeren. bande [rug, achter(kant)] ► ye bande [teruggaan, achterwaartsgaan] In paragraaf D.2 van deze les worden andere toepassingen andere besproken van het werkwoordvoegwoord "ga". Terug   Ba (les 5: prettig/fijn vinden, mogen, houden van; wensen, willen) Het Djerma werkwoord ba heeft verscheidene betekenissen. U kunt het gebruiken om te zeggen dat u iets prettig vindt of er de voorkeur aan geeft, maar ook dat u iemand aardig vindt of van hem of haar houdt.   Voorbeelden Djerma Nederlands Ay ga ba nin. Ik vind je aardig. Ay ga ba nin. Ik hou van jou. Feji nda hincin, wofo ni ga ba? Waar geef je de voorkeur aan een schaap of een geit. Het werkwoord kan ook gebruikt worden om te zeggen dat u iets wilt of naar iets verlangt, of dat u wilt iets wilt doen of dat iets wordt gedaan. Natuurlijk kan het ook in de ontkennende vorm worden gebruikt.   Voorbeelden Djerma Nederlands Tira hinka go ne. Wone n' ay ga ba. Hier zijn twee boeken. Het is deze die ik wil. Tira hinka go ne. Wone n' ay ga ba. Hier zijn twee boeken. Het is deze die ik verlang. Ay ga ba ay ma koy fu suba. Ik wil morgen naar huis gaan. Letterlijk: I wil dat ik morgen naar huis ga. A si ba nga izo ma goy ne. He wil niet dat zijn kind hier werkt.   Actie die op het punt staat te gebeuren Het idee van "op het punt staan om" iets te doen wordt in het Djerma uitgedrukt door "ga ba ga" als partikel voor het werkwoord te zetten. Voorbeelden Djerma Nederlands Bariyo ga ba ga bu. Het paard staat op het punt te dood te gaan. Het paard zal zo doodgaan. Hari ga ba ga kaa. Het staat op het punt te gaan regenen. Het gaat zo regenen. Iri jaw kala iri ga ba ga bu. We waren zo dorstig dat we op het punt stonden te sterven. ~ dat we bijna waren gestorven. Ŋwaro ga ba ga ban. Het eten is bijna op (geëindigd). Terug   15.D. Grammatica Onderwerpen in deze les: Onvoltooid verleden tijd en progressieve vorm Voegwoorden voor verbinden van werkwoorden en infinitief  Algemene uitdrukkingen en uitroepen  15.D.1 Onvoltooid verleden tijd en progressieve vorm 1. Onvoltooid verleden tijd zoals we enkele lessen terug gezien hebben, wordt het partikel  "ga" gebruikt om de onvoltooide vorm van het werkwoord aan te geven. Vaak moet de feitelijk tijd uit de context duidelijk worden, dus of het onvoltooid tegenwoordige tijd is of onvoltooid toekomende tijd. In geval van herhaalde actie of een gewoonte in het verleden, waar u de tijd kunt afleiden uit de zin, kan "ga" worden vertaald naar het Nederlands door het werkwoord in de onvoltooid verleden tijd te zetten.  Voorbeelden Djerma Nederlands Manan Musa ga kande iri se gunguri watikulu, amma ay mana di a haraŋ. Vorig jaar bracht Musa ons altijd eieren, maar ik heb hem dit jaar niet gezien. Jirbeydin ra zankey ga kaa ne watikulu. In die dagen kwamen de kinderen hier iedere keer. Watodin a ga ne iri ŋwaro ga kaan nga se, amma sohon a si kaa iri do koyne. In die tijd zei hij altijd dat ons eten hem een genoegen deed, maar nu komt hij niet (langer) meer bij ons langs.   2. Progressieve of duurvorm van verleden tijd In Les 5 hebben we gezien dat bepaalde partikels met het werkwoord worden gebruikt om de duurvorm aan te duiden van de tegenwoordige tijd. Precies dezelfde (go no ga and go ga) worden gebruikt om de duurvorm aan te duiden  van de verleden tijd. Voorbeelden Djerma Nederlands Watokan i kaa bi, a go no ga tirey hantum. Toen ze gisteren kwamen, was hij brieven aan het schrijven. Nango kan a ra ni goy mannaŋ, i go ga ni bana, wala? Waar je vorige jaar werkte, betaalde ze je daar regelmatig? A bina sara hal' a ga ba ga hen. Zij was zo verdrietig, dat ze op het punt stond te gaan huilen. ~, dat ze bijna ging huilen. Terug 15.D.2. Voegwoorden voor verbinden van werkwoorden en infinitief We hebben het voegwoord "nda", dat zelfstandige naamwoorden met elkaar verbind, al behandeld, alsook het voegwoord "mo" dat zinsdelen met elkaar verbind. Het voegwoord dat werkwoorden met elkaar verbindt is "ga" (Zarma) of "ka" (Songhay). Het is een zeer korte klank. Ga klinkt als de combinatie van "g" in het Engelse "give" en de "a" in "vla". Ka klinkt als de eerste lettergreep van "kanaal". Het wordt ook wel een uitgesproken als "ha" (Songhay Wodo)[1]. Het werkwoordvoegwoord wordt nooit geaccentueerd of lang aangehouden. Het kan een werkwoord met al zijn bepalingen verbinden, altijd onder de voorwaarde dat het onderwerp en de tijd niet veranderen, en evenmin de wijs. Het voegwoord "ga" kan samengetrokken worden met het leidend voorwerp, net als "na", "ga" en "ma" Met bepaalde werkwoorden leidt het gebruik van het voegwoord "ga" bij de vertaling eerdere tot het hele werkwoord (onbepaalde wijs), dan tot een vervoegd werkwoord. Gewoonlijk wordt de onbepaalde wijs gerealiseerd met het partikel "ma" in combinatie met een eigen onderwerp, maar bij bepaalde werkwoorden wordt dus "ga" toegepast. Voorbeelden Djerma Nederlands A kaa ga ŋwa. Hij kwam en at. A kaa zama nga ma ŋwa. Hij kwam om te eten I goro ga hantum. Zij gingen zitten en schreven Iri n' a di g' a wi. We vingen het en doodden het. Ay maa zanka fo kan go no ga hen ga ne a se a ma dangey. Ik hoorde een kind dat huilde en zei tegen hem dat hij moest sussen.   Het werkwoord "koy" (gaan) kan - en niet moet - een uitzondering zijn, in de zin dat het direct voor een andere werkwoord kan worden geplaatst voor een samengesteld gezegde. Voorbeelden Djerma Nederlands Koy ci a se a ma kaa. Ga en zeg hem te komen. Ga hem zeggen te komen. Koy ga ci a se a ma kaa. Suba ay ga koy di. Morgen zal ik gaan (en) zien. Suba ay ga koy ga di. Het werkwoord "ba" (lief vinden, etc.) vormt nooit een infinitief met het partikel "ga", maar altijd met "ma", zoals uitgelegd in Les 10. De combinatie "ga ba ga" met een werkwoord betekent eensluidend "op het punt staan te ..." (zie boven). Er zijn verscheidene andere toepassingen met het voegpartikel "ga", zoals we gezien hebben in deel C van deze les. In combinatie met de volgende werkwoorden levert de vertaling van het werkwoord na "ga" een infinitief of een gerundium op. Het vormen van een infinitief combinatie met "ga" Voorbeelden ho ga plannen om te Iri ho ga koy. We planden om te gaan. sintin ga starten om te Sintin ga koy. Start om te gaan. du ga kunnen beginnen Araŋ du ga don. Jullie kunnen beginnen te zingen. wani ga weten hoe te moeten Ay ga wani ga hanse moto. Ik weet hoe ik een auto moet repareren. Het vormen van een gerundium hima ga moeten A ga hima g' a te. Hij moet het doen. hin ga kunnen A ga hin g' a te. hij kan het doen si hin ga niet kunnen Ay si hin g' a te. Ik kan het niet doen. ga ban klaar zijn met beëindigen van A g' a hanse ga ban. Hij zal klaar zijn met het repareren. ga tonton des te meer I zuru ga tonton. Zij renden des te meer. gay ga uitstellen Ni gay ga kaa je stelde de aankomst uit. Terug   15.D.3. Algemene uitdrukkingen en uitroepen U vindt hier een lijst van bruikbare idiomatische uitdrukkingen en uitroepen. Voorbeelden Djerma Nederlands Madala ! Dat is schitterend ! letterlijk: Dank de Heer ! Alhamdulilahi ! God zij geloofd / dank ! Ni ga cim ! Je hebt gelijk ! Jam ! Dat is verschrikkelijk ! ; Afschuwelijk ! [vermaning] Haba? O ja? ; Is dat zo? ; Werkelijk ? [uitroep van twijfel, ongeloof] Kay ! Bah ! , Gadsie ! , Gedver ! ; Pas op ! [uitroep van walging, afkeuring, verrassing, waarschuwing] To ! Okay ! ; Begrepen ! ; Prima ! ; Wel, .. [uitdrukking van aandacht, instemming, tevredenheid] Hay fo ! Hé jij ! ; Hé daar ! Gasa ! Makker ! ; (zelden: om luid uit te roepen) Wi za ! Wat zeg je (me) daarvan ! ; Asjemenou ! Nou ja ! Dahir ! Werkelijk ! , Inderdaad ! Wey ! Au ! Na'am. Ja. [een man's antwoord als hij wordt geroepen] Yu ! Ja. [een vrouw's antwoord als zij wordt geroepen]   Terug     Laatst herzien: 11 maart 2012 web site metrics website analytics