Les 11. Ŋwari ceciyan Inhoud Intro Woordenlijsten Handige idiomatische tips Grammatica Oefeningen   11.A. Intro Ŋwari ceciyan Als gevolg van een lange droogte periode in combinatie met de verwoesting van de gewassen door een sprinkhanenplaag in 2004 zijn er in 2005 in delen van Niger ernstige voedseltekorten opgetreden (zie voor meer informatie bijvoorbeeld de UNICEF website). In de zomer van 2005 is een camera team van "Eén Vandaag" in Niger geweest en heeft daar onder meer een interview gehad met een Djerma sprekende vrouw. De uitzending waarvan dit interview een deel uitmaakt is hier te vinden. Mijn dank gaat uit naar de redactie van Twee Vandaag voor het verlenen van toestemming voor het gebruik van dit materiaal voor deze cursus. Luister naar de drie geluidsfragmenten en probeer de teksten uitgesproken door de vrouw op te schrijven. Dit zal niet gemakkelijk zijn. Maak gebruik van de woordenboeken om de spelling te controleren. Naast het woordenboek bij deze cursus kan zeker ook het woordenboek van het Amerikaanse Vredeskorps (Peace Corp) gebruikt worden. Enige tips zijn: de vrouw spreekt een dialect waarin een "h" gebruikt wordt in sommige woorden waar het "standaard" vaak een "f" gebruikt het partikel "ma" is hier meestal een indicatie van de "vertellende wijs" (Les 22), en geen aanduiding voor de gebiedende of aanvoegende wijs.. houd er rekening mee dat woorden aan elkaar geregen worden scène 1     scène 2     scène 3     Copyrights figuren en geluidsopnamen EénVandaag, Nederland. De volledig uitgeschreven tekst van deze geluidsfragmenten en de Nederlandse vertaling ervan zijn hier beschikbaar.         11.B. Woordenlijsten Werkwoorden Zelfstandige naamwoorden Voorzetsels, bijwoorden, etc. Leer de onderstaande woorden uit het hoofd. Extra Ga met muis naar een onderstreept woord en u ziet een zin waarin het woord gebruikt wordt. Klik nu op de linker muisknop en u ziet een foto in een pop-up. Als u met de muis op de foto gaat staan, ziet u de vertaling van de zin. 11.B.1 Werkwoorden Djerma Nederlands Uitspraak daŋ zetten; opzetten, aandoen (alleen kleding) d aŋ   daŋ ... ra zetten in, doen in   dake plaatsen, leggen dà / ke   dake ... boŋ zetten ... op (geen kleding)     dake ... ga zetten ... bij, naast   jisi (voorzichtig) neerzetten, plaatsen; op een veilige plek zetten [wordt meer gebruikt dan "dake"] ji / si / gisi neerleggen; wegleggen, wegdoen   faba redden, te hulp schieten fâ ba / fawa slachten; prepareren van een karkas voor de verkoop fâ / wa taa naaien tâ fay delen, splitsen, scheiden fay naru op reis gaan; reizen,   een reis maken nâ / ru kortu [kottu] scheuren, verscheuren kor / tu faka omdoen,aandoen (zoals een man een kamerjas omslaat) fà ka / haw omdoen, aandoen (zoals een vrouw een doek om haar heen plooit) haw bana betaald zetten, terugbetalen, wreken ban a / jin voorgaan, vooruit gaan, de eerste zijn jin Terug 11.B.2 Zelfstandige naamwoorden Djerma Nederlands Uitspraak mudun, muduno broek mu dun / tafe, tafa paan (stuk stof van ongeveer twee meter lengte, meestal zeer kleurrijk, Frans: "pagne"), deken tâ / fe fula hoed, baret (geen strohoed) fu / la taamu schoen tâ / mu garasa leerlooier; schoenmaker gar a / sa taamu teko, taamu takwa schoenmaker ta mu  te ko koy, koyo heer, baas, meester; bezitter, eigenaar k oy tako, takwa kleermaker tâ ko, ta kwa farikoy, farikoyo eigenaar van een veld of een boerderij fà ri koy / ba portie bâ bundu, bundo stok, tak; hout bun / du noyan, noyaŋo gift [gerundium van "no"] no / yan, no / yaŋ o tayla naaimachine [uit het Engels, "tailor"] tay / la zunubi, zunubo zonde zu nu / bi kanandi, kanando stapel, hoop (van meer van hetzelfde) kà nan / di Terug 11.B.3 Voorzetsels, bijwoorden, etc. Djerma Nederlands Uitspraak banda (voorzetsel) na, achter bàn / da wodin banda (bijwoord) volgend (van plaats), daarna, vervolgens wo din   ban da watodin gaa (bijwoord) to ga [afkorting] volgend (van tijd), daarna, dan   hala abada (bijwoord) hal' abada voor altijd, nooit [betekent: tot nooit, als in het Frans: "a jamais"] hal' a /  ba da jina (bijwoord) nog; vooraan; reeds jin / a Terug   11.C. Handige idiomatische tips Deze nieuwe rubriek in de les bespreekt idioom dat door Djerma's regelmatig wordt gebruikt. Het kan u helpen om de gesprekken op een meer natuurlijke manier te voeren. Het is tevens een aardige illustratie van het gebruik van woorden die in eerdere lessen zijn geïntroduceerd. Ba (Lessen 5 en 8: zelfs; houden van) Djerma Nederlands Ay ba fo Mij best. Het kan me niet schelen. Ay ba si. Mij best. Het kan me niet schelen. Nd' Irikoy ba. Zo God het wil. A si ba borey ba keyna. Hij houdt helemaal niet van de mensen. Hij houdt niet van de mensen, zelfs niet een klein beetje. Ay sinda  nooru ba dala. Ik heb helemaal geen geld. Ik heb geen geld, zelfs geen vijf Frank. Cindi (Les 6: restant; overblijven) Djerma Nederlands Man no cindo go? Waar is de rest? Ni ma si  nooru cindo wi. Geef de rest van het geld niet uit. A cindi moto hinka Er blijven twee auto's over. A si cindi haykulu. Er blijft niets over. Gay Les 8: lang [ver]blijven Djerma Nederlands Ay gay Niger laabo ra. Ik heb een lange tijd in Niger verbleven. Ay gay ay mana di nin. Ik ben een lange tijd gebleven zonder jou te zien.     11.D.Grammatica Onderwerpen in deze les: Het werkwoord "hebben" (een overzicht) De gebiedende wijs  De variatie in de persoonlijke voornaamwoorden "ay" en "ni" Het vormen van zelfstandige naamwoorden met de achtervoegsels "koy", "kom", en "koni" Het vormen van zelfstandige naamwoorden door het toevoegen van het achtervoegsel "ko" aan werkwoorden 11.D.1 Het werkwoord "hebben" (een overzicht) Het Djerma werkwoord "hebben" heeft twee vormen, een stellende en een ontkennende: stellend trap: gonda ( "go" plus "nda") ontkennend vorm: sinda ( "si" plus "nda"). Er worden geen partikels gebruikt om de werkwoordtijd aan te duiden. Voorbeelden Djerma Nederlands Bi, ay gonda dela hinza. Gisteren had ik vijftien Frank (drie dela's). Hunkuna ay sinda  nooru. Vandaag heb ik geen geld. Ba suba ay sinda  nooru. Zelf morgen zal ik geen geld hebben. Terug 11.D.2. De gebiedende wijs De gebiedende wijs wordt gebruik om een bevel, wens, verzoek, advies, en dergelijke uit te drukken. De gebiedende wijs kan gebruikt worden met de tweede en derde persoon enkelvoud en de meervoudsvormen. In het begin zult u mogelijk het gebruik van de gebieden wijs in het Djerma om ies aan iemand te vragen als onprettig ervaren, omdat u niet weet hoe u iets beleefd kunt vragen. U zoekt zeer waarschijnlijk naar een manier om "alstublieft" of "alsjeblieft" toe te voegen. Het probleem is dat dergelijke woorden in het Djerma niet bestaan. Daarom voelt u zich vast ongemakkelijk als u wilt vragen "Ay kande hari" (Breng me water) of "Ay no tasa" (Geef me de schotel), zonder daaraan "alstublieft" toe te kunnen voegen.  Het toepassen van de gebieden wijs in het Djerma is eenvoudig. U kunt volstaan met het werkwoord. Voorbeelden Djerma Nederlands Ma! Luister! Tun! Sta op! Goro! Ga zitten! A jisi ne. Zet het hier neer. Ay no hari. Geef me water. Kaa ne. Kom hier. Furo. Kom binnen. Fatta. Vertrek. De reden dat "alstublieft" en "alsjeblieft" niet bestaan in het Djerma is dat men deze vorm van belefdheid niet nodig heeft. De Djerma samenleving traditioneel en gestructureerd is. Dat wat onbeleefd mag lijken voor Nederlanders is het zeker niet voor de Djerma, gewoon omdat dit de manier is waarop men zich correct uitdrukt. Het is volkomen normaal gedrag om de gebiedende wijs te gebruiken wanneer men iets vraagt, zowel van iemand die men goed kent als van iemand die men voor de eerste keer ontmoet. Desalniettemin kan het in bepaalde omstandigheden nodig zijn een beleefde formulering te gebruiken. Er bestaat een zinsstructuur voor dergelijke gelegenheden. Dit is bijvoorbeeld het geval als men om een dienst verzoek van een dorpshoofd, een districtschef of een hooggeachte El-Hadji. Wanneer men zich richt tot een hooggeacht persoon, vanwege rang, sociale positie of leeftijd, dan kan men het partikel "ma" gebruiken. Voorbeelden Djerma Nederlands Ma goro. Ga zitten. Ma tun. Sta op. Ni ma goro Ga zitten. Ni ma tun. Sta op. Het partikel "ma" dat we in de vorige les ook al zagen bij de aanvoegende wijs kan dus ook een indicatie zijn voor de gebiedende wijs. Het moet nogmaals benadrukt worden dat in de meeste omstandigheden de standaard formulering van een verzoek wordt gebruikt zonder "ma".  De stellende trap en de ontkennende vorm van de gebiedende wijs worden in meer detail hieronder behandeld. Ook zal het gebruikt van "ma" in andere omstandigheden dan de beleefdheidsvorm worden uitgelegd. Terug   De stellende trap in de gebieden wijs In de stikte zin van een opdracht (de tweede persoon) mag het persoonlijk voornaamwoord weggelaten worden. Dit is ook de meest gebruikelijke gang van zaken. In het enkelvoudvorm kan het werkwoord alleen gebruikt worden. In de meervoudvorm mag dat niet.   Voorbeelden   Djerma Nederlands enkelvoud Kaa! Kom!   Ma kaa! Kom! meervoud Wa kaa! Kom! De volledige formulering, inclusief het persoonlijk voornaamwoord kan ook gebruikt worden, zowel in het enkelvoud als in het meervoud. Dit is meer doelbewust en krachtig.   Voorbeelden   Djerma Nederlands enkelvoud Ni ma kaa! Kom! meervoud Araŋ ma kaa! Kom! maar niet Araŋ wa kaa!  - fout gebruik van Djerma - In de derde persoon enkelvoud en in de eerste en derde persoon meervoud moet het voornaamwoord gebruikt worden (of een zelfstandig naamwoord in plaats van het voornaamwoord). Dit geeft het idee weer  van "laat hem" (of "haar" of "het"), "laat ons", "laat hen" doen wat het werkwoord in de zin weergeeft. Met uitzondering van het werkwoord "toestaan".   Voorbeelden Djerma Nederlands A ma koy. Laat hem gaan. Hij mag gaan. Boro kulu ma kaa Laat iedereen komen. Iri ma te yadin. Laat ons zo doen. I ma koy. Laat hen werken. Zankey ma kand' a ne. Laat de kinderen het hier brengen. terug   De ontkennende vorm in de gebiedende wijs Het partikel "si" wordt ook bij de gebieden wijs gebruikt om iets te ontkennen. Het partikel volgt direct na het partikel "ma" en vervangt dit dus niet.   Voorbeelden Djerma Nederlands (Ni) ma si ci hay kulu. Zeg niets. Boro kulu ma si furo. Laat niemand binnen. Araŋ ma si kaŋ. Val niet. (meervoud) Araŋ ma si gay. Blijf niet te lang. (meervoud) terug   11.D.3. De variaties in de persoonlijke voornaamwoorden "ay" en "ni" Bij het leren van het Djerma, en met name bij het luisteren, is een van de grote problemen waar men tegen aan loopt het genoegen waarmee Djerma's woorden aan elkaar rijgen. Met name de voornaamwoorden,  voegwoorden die vaak al van zichzelf hele korte klanken zijn. Dit is vergelijkbaar met wat we in eerdere lessen hebben gezien, zoals het aaneenrijgen van partikels en voornaamwoorden (bijv. Les 3.D.2) en zelfstandige naamwoorden en aanwijzende voornaamwoorden (bijv. Les 7.D.3) De persoonlijke voornaamwoorden, en vooral "ay" and "ni", kunnen zowel samen als elk afzonderlijk gecombineerd worden met de andere persoonlijke voornaamwoorden, zie de voorbeelden in de table hieronder. Voorbeelden Djerma Nederlands in da nin jij en ik letterlijk: ik en jij in d' a zij en ik / hij en ik. letterlijk: ik en zij/hij in d' araŋ jullie en ik letterlijk: ik en jullie in d' ey zij en ik letterlijk: ik en zij (meervoud) nin d' a jij en hij/zij nin d' ey jij en zij (meervoud) iri nda nin jij en wij letterlijk: wij en jij nin da boro fo jij en iemand Opmerking: In het Djerma refereert de sprekende persoon altijd eerst naar zichzelf. De variaties in "ay" en "ni" komen voor in de volgende drie situaties: appositie samengestelde zinnen speciale gevallen van verandering van "ni" naar "nin"   Terug   Appositie Een appositie of bijstelling is een bijvoeglijke bepaling die bestaat uit een zelfstandig naamwoord(groep) dat (die) onmiddellijk volgt op een ander zelfstandig naamwoord(groep). De bijstelling verklaart het eraan voorafgaande en wordt van de rest van de zin gescheiden door een komma of bij het spreken door een korte pauze.    Voorbeelden In de gebiedende wijs Djerma Nederlands Iri ma koy, in da nin. Laten we gaan, jij en ik. Iri ma si goy, in d'araŋ. Laten we niet gaan werken, jullie en ik. Araŋ ma sobay, nin da hanso. Ga door, jij en je hond. In de aantonende wijs Djerma Nederlands Iri kaa, in d' a. We kwamen, hij en ik. Iri ga kaa, in d' ey. We zullen komen, zij (meervoud) en ik. Araŋ n' ay jin, nin da takwa. Jullie gingen me voor, jij en de kleermaker. terug   In samengestelde zinnen In de samengestelde zinnen is de "samenvoeging" het onderwerp. Voorbeelden Djerma Nederlands In d' a koy. Hij en ik gingen. Nin da Ramatu ga caw. Jij en Ramatu zullen lezen. In da nin si wodin te. Jij en ik zouden dat niet doen. terug   Speciale gevallen van verandering van "ni" naar "nin" De beklemtoonde vorm van "ni" is "nin", en deze vorm is eerder besproken in Les 8.D.7. Er zijn die situatie waarin "ni" wordt omgezet in "nin". 1. Bij directe verwijzing Voorbeelden Djerma Nederlands Ifo ni go ga te, nin? Wat doe je, jij? Nin, man ni ga koy? Jij, waar ga je naar toe? Nin no may? Wie ben jij? 2. Als het voornaamwoord de functie heeft van een lijdend voorwerp en direct na het werkwoord staat Voorbeelden Djerma Nederlands Ay di nin. Ik zag jou. Ay ga ba nin. Ik mag je graag. Maar niet als het voornaamwoord een bezittelijk voornaamwoord is Voorbeelden Djerma Nederlands A di ni kwayo. Ik zag jouw blouse. I koy ni do. Zij gingen naar jou(w plaats). 3. Als het aan het einde van een zin staat   Voorbeelden Djerma Nederlands I ne ngey ga fakare da nin.# Zij zeiden dat zij met jou op bezoek zullen gaan. I ma kande nin. Laat hen jou brengen. # merkt het gebruikt van "ngey" op. terug   11.D.4. Het vormen van zelfstandige naamwoorden             met de achtervoegsels "koy", "kom", en "koni" Het achtervoegsel "koy" wordt aan sommige zelfstandige naamwoorden toegevoegd om het eigenaarschap, het bezit of de leiding er over aan te duiden. De uitgang die aangeeft of het zelfstandige naamwoord bepaald enkelvoud of bepaald of onbepaald meervoud is wordt gekoppeld aan "koy" en niet aan het zelfstandig naamwoord waar "koy" achtergevoegd is. Soms wordt het zelfstandig naamwoord en het achtervoegsel los van elkaar geschreven, meestal eraan vast. Voorbeelden Djerma Nederlands bari, bariyo, bariyey een paard, het paard, de paarden barikoy, barikoyo, barikoyey een eigenaar van een paard, een paardenfokker, een ruiter de eigenaar van een paard, de paardenfokker, de ruiter de eigenaars van een paard, de paardenfokkers, de ruiters nog enkele voorbeelden van de combinatie met het achtervoegsel "koy" butikkoy, butikkoyo winkelier, detailhandelaar fukoy, fukoyo huiseigenaar, eigenaar; hoofd van een huishouden gorokoy, gorokoyo verkoper van colanoten (Cola acuminata) Irikoy God (onze bezitter, onze Heer) motokoy, motokoyo bestuurder; eigenaar van een auto zunibikoy, zunibikoyo zondaar (iemand die gezondigd heeft) Het oorspronkelijk zelfstandig naamwoord kan gevolgd worden door een bijvoeglijk naamwoord dat iets over dit oorspronkelijk deel van het wordt zegt. Dit bijvoeglijk naamwoord komt voor "koy" te staan. Het oorspronkelijk zelfstandig naamwoord, het bijvoeglijk naamwoord en het achtervoegsel "koy" worden in dat geval los van elkaar geschreven om te lange woorden te voorkomen. Voorbeelden Djerma Nederlands bari bobo koy iemand die vele paarden bezit, een bezitter van vele paarden fu kayna koy iemand die een klein huis bezit,een bezitter van een klein huis De achtervoegsels "kom" en "koni" hebben min of meer een zelfde betekenis als "koy" en worden vaker gebruikt dan "koy". Soms zijn "kom" en "koni" uitwisselbaar, soms is dat niet zo. U zult door ervaring moeten leren op welke wijze deze achtervoegsel correct gebruikt kunnen worden. Voorbeelden Djerma Nederlands banikoni gezond persoon boŋkoni koning, persoon die de leiding heeft over andere heersers dorikom [dorikoni] # patiënt, ziek persoon, pijnlijder gabikoni [gabikom] # machtig persoon; bodybuilder, sterk persoon, krachtpatser garawkoni schuldenaar lakkalkoni geleerde, wijs persoon maakoni homoniem (gelijknamig)  noorukoni rijkaard (persoon goed voorzien van geld) windikoni hoofd van het huis # termen tussen [] worden minder vaak toegepast   Terug   11.D.5. Het vormen van zelfstandige naamwoorden             door het toevoegen van het achtervoegsel "ko" aan werkwoorden Het achtervoegsel "ko" plaatst men achter bepaalde werkwoorden om de persoon aan te duiden die de actie uitvoert. De uitgang voor het bepaald zelfstandig naamwoord is "kwa". Niet iedereen gebruikt deze vorm consistent. Deze uitgang wordt soms verkort tot "ka", bijvoorbeeld hantumka in plaats van het formeel correcte hantumkwa (de schrijver). De reguliere bepaalde meervoudvorm is "koy". U zult dit soms in andere teksten geschreven zien als  "key", maar het wordt zelden ook als zodanig uitgesproken. Voorbeelden Djerma werkwoord Nederlands Djerma zelfstandig naamwoord Nederlands bana (terug)betalen; wreken banako, banakwa betaalmeester; wreker bu sterven buko, bukwa dode, lijk cawandi (aan)leren cawandiki, cawandikwa onderwijzer day kopen dayko koper fansi graven (dey) fansiko (put)graver fawa slachten fawako, fawakwa slager hantum schrijven hantumko, hantumkwa schrijver ta naaien tako, takwa kleermaker te maken teko, tekwa maker zuru rennen zuruko, zurukwa hardloper   Terug   Laatst herzien: 11 februari 2012 web site metrics website analytics